INNSET i Norddal på Sunnmøre       GEOGRAFI        NYTIDA        GAMLETIDA Eg vil fortelje litt om Innset, av to grunnar;  1) av historiegrunnar og 2) fordi det er heimegrenda mi. Bygda Norddal ligg inst inne i Storfjorden på Sunnmøre, i lag med nokre andre bygder.  Norddal er ei mindre bygd mellom kraftige fjell. Bygda ser ikkje stor ut, men er likevel geografisk større enn ein trur. Ho går eit par mil inn i landskapet, og grensar også mot Skjåkfjella i Innlandet fylke.  Frå fjorden er 2,5  km oppdyrka og bebudd. På Hallstadfjellet, på  sida av sjølve dalen, ligg fleire gardsbruk som også høyrer Norddal til.              Innset er grenda i Norddal som ligg 2,5 km frå sjøen  i Fjord kommune.  Innsetområdet er det gamlaste og  det første turre området etter bresmeltinga og landhevinga for10000 år sidan. Landskapet viser at her var turt land medan bygda nedanfor i tusenvis av år låg under vatn. Kva tid her vart busetting veit ein ikkje, men garden Engeset som vart til på den store flate botnemorena, og bakanfor, etter at sjøen sakk, blir rekna tilbake til middelalderen, men er nok eldre.  Om busetjinga i dalen starta her eller på Hallstadfjellet veit ein ikkje.                      Innsetgrenda, det er Engeset gard og 6 bruk som er utskilde frå hovudgarden.  Gjennom historia har garden hatt mange namn: Engjasetr, Engesetter, Engesæt, Engset osb , men Engeset  er blitt til Innset som no blir brukt både muntleg og  skriftleg. Dalnamnet Norddal  omfattar altså bygda nede ved Norddalsfjorden, busetnaden på Hallstadfjellet, og heile utmarka og fjelldalane Herdalen og Dyrdalen.            Dalområdet vårt ligg nord for innlandet. Det norske innlandsfolket reiste til kysten for å handle og byte varer. Slik har også  folk frå Skjåk og omland reist til vår dal og andre i hundrevis av år. Då brukte dei omgrepet nord for både nordover og vestover. Skjåkværingane var med på dugnadar av vegane til Herdal, og var elles kjende i området i eldre tid. Den fyrste garden dei råka fram på var Engeset gard, det var på den sida av elva dei kom til bygds. Eldre folk fortalde meg at heilt fram til vår tid overnatta følgjet i høyløene fram på Høggjerda, og flidde seg og hestane før dei kom ned i tunet. Arbeidsfolk frå Skjåk i Tafjordfjella brukte også alltid namnet Norddal på denne dalen. Slik er teorien i Norddal bygdebøker om at namnet Norddal kunne ha blitt til under denne trafikken svært godt sannsynleg.                     Sidan Innset er heimegrenda mi, er det kjekt å kunne fortelje noko om dette flotte området av landet på denne sida mi. Ikkje fordi det er så veldig spesielt, men dette er ein flekk i det store fjell-og fjordlandskapet som har sin karakter, sin natur og si historie. Og at hovudsetet for prestegjeldet i dei indre sunnmørsfjordane heldt til her på Innset i fleire hundre år er viktig historie. Norddal prestegard Den gamle Engeset gard vart i 1694 kjøpt som hovudsete for prestegjeldet i dei indre sunnmørsbygdene  av Kongen i Danmark . Norddalen prestegjeld omfatta frå 1673 dei inste bygdene i Storfjorden, og også Sunnylven og Geiranger. Dei to siste vart fråskilde som eige sognekall i 1861. Prestane var busette og hadde prestekontor på Innset (Engeset) til 1999. Første prestebustaden som vart bygd på garden rundt 1700 står enno på tunet, og er i drift av Stiftinga Norddal prestegard. I  300 år budde prestane og deira familiar frå andre landsdeler i Innsetgrenda, og andre kulturar var med å skape liv og endring på mange måtar i kontakta med lokalfolket her. Norddal prestegard er enno statseigd, men med fleire endringar, noko eg kan kome tilbake til i eige kapittel. Innset som heimegrend Etter fødsel før krigen vart min første oppvekst prega av 5-årskrigen, ein god oppvekst med optimisme og framgang i etterkrigstida, og eit liv med utruleg mange gode minner. I arbeid, fritids- og idretttsliv - og i sosiale lag med kameratar og familie. Innsetgrenda har vore viktig for meg, sjølv om eg har levt livet mitt utanfor i 60-70 år.  Minner frå barne- og ungdomstida er noko eg har prøvt å skildre i ei bok eg har kalla "Med og utan kortebukse". Denne kan du finne på første sida i Heimesida mi under Litt om skrivne bøker    Nytida

Dette er  Innsetgrenda fotografert i 2020, med Norddal prestegard midt på den store moreneflata etter issmeltinga .  Flata er vidare enn bildet gir inntrykk av. Tre gardsbruk som vart utskilde frå Engesetgarden like før 1900, ligg i dalen under. Tre bruk til vart frådelt frå prestegarden noko seinare, desse bruka ligg bakanfor prestegardstunet.  Som vi skjønar var den gamle Engeset-/prestegarden opprinneleg ein relativ stor gard i dette landskapet.             Innset er altså området mellom dei to elvane Herdøla og Dyrdøla, og som var den historiske Engeset gard. For 10000 år sidan gjekk sjøen hit, og issmeltinga skapte den store terasseflata prestegarden ligg på, med marebakkar under. Trøbakkane og dei to gardane bakanfor prestetunet var isfritt og buande for folk lenge før den totale landhevinga.  Severingarden, Skreddar-garden og Trøbakkane er dei eldste buplassane for folk i bygda, då det for mange tusen år sidan kanskje budde folk her.           Også sjølve flata der prestetunet ligg, var boande langt lenge før bygda under fekk folk. Landet heva seg sakte i takt med issmeltinga, og det tok fleire tusen år før sjøen var som no. Det er lett å fundere på om prestegardsflata har hatt opphald av folk, og at det som kan kallast busetting eksisterte her  tusener av år før i resten av bygda. Det er gjort få funn som beviser ein slik teori, men naturen her støttar godt den tanken.  Var det nomadejegerane etter reinen som oppheldt seg her ein gong? Eller var det kystfolka som kom hit på båtane sine? Vi har få svar, men spennande tankar. Bildet seier ikkje alt om landskapet, naturen har høgdeforskjellar og bratter. Innset er omgitt av kraftige, men sjarmerande og høge fjell, fossar og skogkledde lier. Mot vest er god utsikt  til fjorden og opnare landskap.          Den store moreneflata vi ser er resultatet av issmeltinga i to fjelldalar, Dyrdalen, men Herdalen mest , og fjellområda ikring. Smeltevatnet la att mineralrikt materiale frå fjell og natur, og jorda her er næringsrik og voksterviljug. Det vitnar m.a. den frodige skogveksten om, som har auka ekstra sterkt etter at gardsdrifta vart lagt ned. Men det må nemnast i alle fall eitt negativ for Innsetgrenda, Dei høge fjella i bakkant på bildet ovanfor ligg rett sør, det fører til at soltimane for Innset er mindre enn mange andre stader, og sola er borte lange stunder av året, frå oktober til mars.             Folketalet på Innset har variert mykje, i 1900 var 58 personar registrerte her. Under krigen budde her truleg 40-50,  i dag er berre 12-14 fast busette på Innset. Men med fleire hytter i området er her tider av året meir folkesamt                                  Meir om Norddal prestegard

Dette bildet viser Innset tidleg i 1950-åra. Alle gardsbruka er enno i full drift og busette med folk og dyr etter krigsåra, då gardane var ekstra livsviktige både for folket her og elles. Vi får ei god oversikt over den gamle marine grensa, og det landet som vart isfritt tusener av år før resten av bygda. Skogen er halden på god avstand kring tun og marker. Av trea er det mange frukttre, både epler, plommer og pærer var god frukt her. Ikkje minst voks jordbæra godt. I mange tiår vart ein god del av jorda i bygda brukt til jordbær. Og Norddal var lenge  (1920-1970) den viktigaste jordbærbygda i kommunen. Etter at prest Øygard la ned drifta rundt 1955, vart innmarksjorda på prestegarden  pakta vekk til naboar av garden		Innset fotografert nokre år seinare, dette er rundt1960. Vi legg merke til at det er slåttetid. Det er hesjer på slåttemarka, og jordbæråkrar og potetåkrar andre stader. Nye og gamle vegar i Holebrauta syner godt. Og ikkje minst ser vi den skarpe reina kring heile hovudbruket, med nyslegne marebakkar under. Heile den flate prestegardsjorda ligg på ei kjempestor terasse av sand og stein skapt av innlandsisen og smeltinga.          Ved å samanlikne alle tre bilda på sida her, ser vi noko av problemet med sviktande drift og nedlagde gardsbruk, skog og tre veks godt og trenger seg inn over gardsområda. Hus og jord under fjellsida på andre sida tilhøyrer det som var den gamle garden Dale.

Gamletida Foto fortel nesten meir om historia enn tekst. Tilbake i tida finst det få gode nok foto som kan hjelpe oss med korleis folket, gardshusa og landskapet såg ut i gamletida. Og til lenger tilbake vi går til verre blir det sjølvsagt, og på landsbygda aller mest. Det hende at omreisande fotografar tok bilde då, som er gull verdt no. Ein slik var fotograf Jakob A. Kirkhorn som bodde på Molde. Han tok eit bilde av heile bygda i 1882 el.1883, på den tids "film" som var glasplate. Fotografstaden var om lag på Murteberget ved fjorden ein stad, slik at heile bygda kom med. Kvaliteten på bildet er så imponerande at ein i dag kan ta gode utsnitt av ulike miljø i bygda. Heilt til Innset rakk fotoet. Dit er det nesten 3 km, og då blir detaljane sjølvsagt mindre gode i eit utsnitt av Kirkhornbildet. Meir proffe datafolk vil truleg kunne få til eit enno  betre resultat enn det vi maktar. Men likevel er kvaliteten på det 140 år gamle bildet etter mi behandling på PC-en såpass, at det går ann ved rolege studiar å få eit glimt av deler av Innset

Midt i bildet dei tre småbruka som i 1882 var husmannsplassar/leigebruk av hovudbruket Engeset gard/Norddal prestegard. I 1898 vart desse tre bruka fråskilde prestegarden og selde til sjølvstendige bruk, noko som var eit direkte resultat av reduksjonslova av 1882. Embetsgardane skulle reduserast til ein naturleg storleik. På grunn av allmenn vekst i folketalet var det aukande behov for livberginga. Difor var det kjærkome å få jord å leve av. Den sentrale og beste delen av den opphavlege Engesetgarden låg att oppe på terasseflata. Denne grenda under marebakken var også kalla Engesetdalen, lengst oppe Kvernhusdalen.            Klokkardalen som var bustad for klokkarane i kommunen frå 1839, vart kjøpt av kommunen og brukt til klokkarbustad. Gunnadalen er bruket som var  lengst kome i 1882, det vart kjøpt i 1898 av Gunder Severin Engeseth, som var fødd og oppvaksen på garden, og ført vidare av sonen Arne G., som tok namnet Dahl etter arbeid i Amerika. Holane er lokalnamnet på det øverste gardsbruket av dei tre. Men den tid (1880) heitte staden Kvernhusdalen då prestegarden hadde kvernhuset sitt ved Dyrdøla.  I 1898 kjøpte Arne O. Yttredal frå Paulgarden i Ytterdal bruket, og tok då namnet Nydal.   Bruket som ligg nærast, Dunavollen, er ein Rellingsgard. og er i 1882 eit nytt bruk  etter utskiftingane i bygda (1880) og flytting frå klyngetunet nederst på Rellingen. Husa på Dunavollen er nyreiste her.            Det er snøgt å merke seg at jorda i Engesetdalen var mindre oppdyrka i fotoåret 1882. Jordbotnen, som var gammal havbotn, var skogkledd, uryddig og steinete.  Husa og bygningane på bruka var slik som i bygda elles i 1880. Det var dei gamle lave røykstovene med få rom og torvtak. Og løebygningane var tilpassa dei relativt små busetningane, med rom for høy og anna som høyrde til på ein gard. . Jorda gav det mest nødvendige av mat for å overleve, men som vanleg var måtte dei skaffe seg ekstraarbeid og inntekter elles for å kunne ha eit leveleg liv.           Men sjølv med dei sparsomme vilkåra som vert skildra her, har dei som har levt her gitt uttrykk for at Innset i det heile, var ein god plass å bu. Med prest og prestefolk i sentrum i grenda frå 1700, på godt og vondt, med ein rik utmarksnatur med seter og ressursar som gav dei halvparten av livsmidlane, var livet her både kulturelt og materielt godt leveleg, og sosialt